VÀI LỜI THƯA TRƯỚC
Trong những năm 1935-1965, Thốt Nốt được xem là trung tâm đấu võ đài của miền Tây, do vậy mà trong dân gian còn lưu truyền mấy câu thơ mấy câu thơ sau đây:
Chợ Thốt Nốt có lập đài khán võ,
Chợ Cờ Đỏ tuy nhỏ mà đông.
Thấy em buôn bán anh chẳng vừa lòng,
Để anh đi đánh võ kiếm tiền đồng nuôi em.
Có nhà chú giải như thế này:
“Thốt Nốt: Địa danh nay là một quận thuộc thành phố Cần Thơ. Tại đây có chợ, đình và một số công trình, địa điểm khác cùng mang tên Thốt Nốt, nhưng lại không có cây thốt nốt.”
Theo vài vị cao niên ở Thốt Nốt, trên lề đường Trạng Trình, nay là đường Lê Thị Tạo, khoảng từ dinh quận Thốt Nốt đến bệnh viện Thốt Nốt (2 cơ sở này đã bị phá bỏ để xây dựng Trung tâm Thượng mại Thốt Nốt) từng có hàng cây thốt nốt, nhưng vì lý do nào đó, đến khoảng năm 1947 hàng cây này đã bị đốn bỏ. Về các công trình, địa điểm mang tên Thốt Nốt, ngoài Trung tâm Thương mại Thốt Nốt, trong phường Thốt Nốt còn có Cầu Thốt Nốt, Thánh thất Thốt Nốt (thường gọi là Chùa Cao Đài Thốt Nốt), Trường Tiểu học Thốt Nốt 1, Trường Tiểu học Thốt Nốt 2, Trường Trung học Cơ sở Thốt Nốt, Chợ đêm Thốt Nốt, Bờ kè Thốt Nốt, Bến phà Thốt Nốt – Tân Lộc; ở phường Tân Lộc có Bến phà Tân Lộc – Thốt Nốt; ở phường Trung Kiên có Khu tái định cư Thốt Nốt, ở phường Thới Thuận có Khu Công nghiệp Thốt Nốt, Cảng Thốt Nốt, v.v…
Tên xưa của Thốt Nốt là Thốc Nốc. Thốc Nốc vốn là tên rạch, về sau tên rạch cũng được dùng để đặt tên cù lao, tên chợ, v.v… Trễ lắm là vào năm 1869, Thốc Nốc đổi gọi là Thốt Nốt nhưng đến nay nhiều vị cao niên vẫn còn nhớ tên xưa là Thốc Nốc. Tên Thốc Nốc cũng được Victor Duvernoy ghi nhận trong Địa chí tỉnh Long Xuyên (ấn bản 1924) và theo tác giả này thì nguồn gốc của địa danh Thốc Nốc là do tiếng Khmer là “Srok Nok” ស្រុតនក (Srok ស្រុក có thể hiểu là xứ, Nok នក có thể hiểu là một chức quan xưa của người Khmer). Thuyết này có phần hợp lý hơn thuyết cho rằng địa danh Thốt Nốt có liên quan đến cây thốt nốt, tiếng Khmer là “thnôt” ត្នោត, vì cư dân Thốt Nốt thường gọi tên cây này thốt lốt.
Rạch Thốc Nốc trong sách Hoàng Việt nhất thống dư địa chí, Quyển 7, của Lê Quang Định chép là “秃衄瀝” (Thốc Nốc rạch). Lúc đó rạch này nằm trong địa bàn Phiên Trấn. Năm 1832, tỉnh An Giang được thành lập. Rạch Thốc Nốc trong địa bạ thôn Thạnh Hòa Trung, tổng Định Phước, huyện Tây Xuyên, phủ Tuy Biên, tỉnh An Giang lập năm 1836 chép là “禿山沱” (Thốc Sơn đà). Trong Đại Nam nhất thống chí, An Giang tỉnh, do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn chép là “秃衄沱” (Thốc Nốc đà). Ngoài rạch Thốc Nốc, các tác giả Đại Nam nhất thống chí còn ghi nhận “秃衄洲” (Thốc Nốc châu), tức cù lao Thốc Nốc. Về sau, khi Thốc Nốc đổi gọi là Thốt Nốt thì chữ Nôm thường được viết là “禿碌”, riêng Wikipedia tiếng Trung thì viết là “秃衄”.
Năm 1868, Pháp thành lập hạt thanh tra Long Xuyên. Năm 1876, hạt thanh tra đổi thành hạt tham biện, thôn đổi gọi là làng (village). Năm 1900, hạt tham biện đổi thành tỉnh. Lúc đó tỉnh Long Xuyên gồm 8 tổng: An Bình, An Phú, Biên Thành, Định Hòa, Định Mỹ, Định Phú, Định Phước, Định Thành Hạ, Phong Thạnh Thượng. Năm 1909, Pháp thành lập quận Thốt Nốt gồm tổng An Phú ở bờ trái sông Hậu và tổng Định Mỹ ở bờ phải sông Hậu. Diện tích của quận Thốt Nốt là 634 km2, dân số theo thống kê năm 1921 là 61.600 người. Quận là cấp hành chính trung gian giữa tỉnh và các tổng trực thuộc. Có lẽ vì quận lỵ đặt tại chợ Thốt Nốt nên chính quyền Pháp lấy tên chợ làm tên quận.
Năm 1947, tổng An Phú được tách ra khỏi quận Thốt Nốt, quận Thốt Nốt chỉ còn tổng Định Mỹ. Sau năm 1956, làng đổi gọi là xã, quận Thốt Nốt đổi thuộc tỉnh An Giang. Sau 1965, tổng Định Mỹ bị giải thể, tức cấp trung gian giữa quận và các xã trực thuộc bị bãi bỏ. Năm 1971, quận Thốt Nốt, tỉnh An Giang gồm 9 xã: Tân Lộc Đông, Tân Lộc Tây, Thạnh An, Thạnh Hòa Trung Nhì, Thạnh Hòa Trung Nhứt, Thạnh Quới, Thới Thuận, Thuận Hưng, Vĩnh Trinh; tổng diện tích là 536,38 km2. Khoảng 1972, tên 2 xã Thạnh Hòa Trung Nhứt và Thạnh Hòa Trung An rút gọn thành Trung Nhứt và Trung An.
Năm 1976, quận Thốt Nốt chính thức đổi thành huyện Thốt Nốt thuộc tỉnh Hậu Giang, đồng thời thị trấn Thốt Nốt cũng được thành thành lập từ một phần đất vốn thuộc xã Trung Nhứt. Khoảng đầu năm 1992, huyện Thốt Nốt đổi thuộc tỉnh Cần Thơ. Khoảng cuối năm 2003, huyện Thốt Nốt đổi thuộc thành phố Cần Thơ. Đến năm 2009, huyện Thốt Nốt đổi thành quận Thốt Nốt, thị trấn và xã đổi gọi là phường. Quận Thốt Nốt ngày nay gồm 9 phường: Tân Lộc, Tân Hưng, Thạnh Hòa, Thốt Nốt, Thới Thuận, Thuận An, Thuận Hưng, Trung Kiên và Trung Nhứt. Tổng diện tích quận Thốt Nốt ngày nay ước khoảng 170,9 km2, tức bằng khoảng 27% diện tích quận Thốt Nốt thời Pháp thuộc, và bằng khoảng 32% diện tích quận Thốt Nốt trước 30-4-1975.
Trong tập sách mỏng này chúng tôi tạm chia ra thành 6 chương với chương đầu là Rạch Thốc Nốc và cù lao Thốc Nốc, chương cuối là Nguồn gốc địa danh Thốt Nốt và Phụ lục: Địa phận 4 thôn có liên quan quận Thốt Nốt ngày nay, tức địa phận các thôn Thạnh Hòa Trung, Thới Thuận, Tân Thuận Đông, Tân Lộc Đông năm 1836.
Vì tài liệu tham khảo ít ỏi nên tập sách mỏng này hẳn còn nhiều chỗ sai sót. Rất mong quý vị và các bạn vui lòng góp ý. Xin chân thành cám ơn trước.
Thốt Nốt, ngày 10 tháng 5 năm 2024
Nguồn: Cá Vàng Cao Văn Nghiệp